ଉତ୍କଳୀୟ ନବ ଜାଗରଣ ଯୁଗର ଜଣେ ସମୟ ସଚେତନ କର୍ମୀ ଓ କଳାକାର, ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟରେ ଏକ ଅଭିନବ ଗଦ୍ୟରୀତିର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ଓ ସଫଳ ପରୀକ୍ଷାକାରୀ ରୂପେ ସ୍ବୀକୃତ ଓ ସମ୍ମାନିତ ତଥା ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ସୁରକ୍ଷା ଆନ୍ଦୋଳନର ଅନ୍ୟତମ କର୍ଣ୍ଣଧାର ସେନାପତି ଫକୀର ମୋହନ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ସାର୍ଥକ ଉପନ୍ୟାସ ଓ ଆଧୁନିକ କ୍ଷୁଦ୍ରଗଳ୍ପର ସ୍ରଷ୍ଟା୤ ଓଡ଼ିଶାର ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳର ସାଧାରଣ ଜନତାଙ୍କ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିଥିବା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଅନୁଭୂତି ତଥା ପ୍ରଶାସକ ଜୀବନର ପ୍ରଚୁର ଅଭିଜ୍ଞତାକୁ ଭିତ୍ତି କରି ପରିଣତ ବୟସରେ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିବା ତାଙ୍କ କଥା ସାହିତ୍ୟରେ ସାଧାରଣ ଲୋକ ଜୀବନର ପ୍ରତିଛବି ଫୁଟି ଉଠିଛି୤

ପ୍ରକୃତ ପକ୍ଷେ ଫକୀର ମୋହନ ଆଧୁନିକ ଓଡ଼ିଆ ଗଳ୍ପର ଆଦ୍ୟ ଜନକ୤ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରଭାବରେ ତାଙ୍କ ପୂର୍ବରୁ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟରେ କ୍ଷୁଦ୍ରଗଳ୍ପ ରଚନାର ଭିତ୍ତି ପ୍ରସ୍ତୁତି ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହି ପ୍ରାକ‌୍‍ ଫକୀର ମୋହନୀୟ ଗଳ୍ପରେ ମୁଖ୍ୟତଃ ବିଦେଶୀୟ କଥାବସ୍ତୁ ଅନୁସରଣରେ ପ୍ରେମ ଓ କାରୁଣ୍ୟ ଏବଂ ଉତ୍କଳୀୟ ସମାଜ ସଂସ୍କାର ଆଧାରରେ ବ୍ୟଙ୍ଗାତ୍ମକ ଧାରାକୁ ଭିତ୍ତି କରି ଗଳ୍ପ ରଚନା ହୋଇଥିବା ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୁଏ୤ ଏହି ଗଳ୍ପଗୁଡ଼ିକରେ ରୋମାଞ୍ଚକର ପରିବେଶ, ଉତ୍ତେଜନାପୂର୍ଣ୍ଣ ପରିସ୍ଥିତି, କଥାବସ୍ତୁର ଆରମ୍ଭ ଓ ପରିଣତିରେ ଚମତ୍କାରିତା ଓ କଥାର କ୍ରମବିକାଶ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ କ୍ଷୁଦ୍ରଗଳ୍ପର ଆତ୍ମିକ ଓ ଆଙ୍ଗିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ନ ଥିବାରୁ ତାହାକୁ ଯଥାର୍ଥ କ୍ଷୁଦ୍ରଗଳ୍ପ ବୋଲି କୁହାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ୤

୧୮୯୮ ମସିହା ଅକ୍ଟୋବର ମାସରେ ‘ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ’ ପତ୍ରିକାରେ ପ୍ରକାଶିତ ‘ରେବତୀ’ ଗଳ୍ପ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ପ୍ରକାଶିତ ପ୍ରଥମ ସାର୍ଥକ କ୍ଷୁଦ୍ରଗଳ୍ପ୤ ‘ରେବତୀ’ ଗଳ୍ପ ରଚନା ପୂର୍ବରୁ ଫକୀର ମୋହନ ‘ବୋଧଦାୟିନୀ’ ପତ୍ରିକାରେ ‘ଲଛମନିଆ’ ନାମକ ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ରଗଳ୍ପ ଲେଖିଥିଲେ୤ ଫକୀର ମୋହନ ତାଙ୍କ ଆତ୍ମଜୀବନୀରେ ଲେଖିଛନ୍ତି – “ବାଲେଶ୍ବରରେ ଶିକ୍ଷକତା କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିବା ସମୟରେ ମୋର କବିତା ଲେଖିବାର ପ୍ରବୃତ୍ତି ଥିଲା୤ ସେଠାକାର ପ୍ରେସ୍‌ରୁ ଖଣ୍ଡେ ମାସିକ ପତ୍ରିକା ବାହାରୁ ଥିଲା୤ ମୁଁ ସେଥିରେ ଆମୋଦ ଜନକ କବିତା ଲେଖୁଥିଲି୤ ସେହି ‘ବୋଧଦାୟିନୀ’ ପତ୍ରିକାରେ ମୁଁ ଗୋଟିଏ ଗଳ୍ପ ଲେଖିଥିଲି, ତାହାର ନାମ ‘ଲଛମନିଆ’୤ ବୋଧକରେ, ଉତ୍କଳରେ ତାହାହିଁ ପ୍ରଥମ ମୁଦ୍ରିତ ଗଳ୍ପ୤”

‘ବୋଧଦାୟିନୀ’ ଓ ‘ବାଲେଶ୍ବର ସମ୍ବାଦ ବାହିକା’ ପତ୍ରିକା ୧୮୬୮ ଜୁଲାଇରୁ ୧୮୭୧ ଜୁଲାଇ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମାସିକ ପତ୍ର ରୂପେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିବାରୁ ଏହି ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ‘ବୋଧଦାୟିନୀ’ର କୌଣସି ଏକ ସଂଖ୍ୟାରେ ‘ଲଛମନିଆ’ ଗଳ୍ପ ପ୍ରକାଶିତ୤ ବୋଧଦାୟିନୀର ଏହି ସଂଖ୍ୟା ଦୁଷ୍ପ୍ରାପ୍ୟ ହେତୁ କେହି କେହି ସମାଲୋଚକ ଏହାର ଅସ୍ତିତ୍ବକୁ ଅସ୍ବୀକାର କରନ୍ତି୤ ଅନ୍ୟ କେତେକ ସମାଲୋଚକ ‘ଲଛମନିଆ’ ନାମକୁ ସ୍ବୀକାର କରିଥିଲାବେଳେ ଏହାର ଅସ୍ତିତ୍ବକୁ ସ୍ବୀକାର କରନ୍ତି ନାହିଁ୤ କିନ୍ତୁ, ସମାଲୋଚକ ସୁରେନ୍ଦ୍ର ମହାନ୍ତି ‘ଲଛମନିଆ’କୁ ସମଗ୍ର ଭାରତୀୟ ସାହିତ୍ୟରେ ପ୍ରଥମ ଆଧୁନିକ କ୍ଷୁଦ୍ରଗଳ୍ପର ଗୌରବ ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି୤ ତେବେ, ‘ଲଛମନିଆ’ ଆବିଷ୍କୃତ ନ ହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅନୁମାନ ଭିତ୍ତିରେ କୌଣସି ମତ ପ୍ରଦାନ କରିବା ସମିଚୀନ ନୁହେଁ୤ ତେଣୁ, ‘ରେବତୀ’ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ପ୍ରଥମ ସାର୍ଥକ କ୍ଷୁଦ୍ରଗଳ୍ପ୤

ଫକୀର ମୋହନ ନିଜ ଜୀବନର ଦୀର୍ଘ ତିରିଶି ବର୍ଷ କାଳ ସମଗ୍ର ଓଡ଼ିଶାର ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳରେ ଜୀବନ ଅତିବାହିତ କରି ବିପୁଳ ଲୋକ ଜୀବନ ସମ୍ପର୍କରେ ଆସିବା ଫଳରେ ଲୋକ ଚରିତ୍ରର ଅଧ୍ୟୟନ ଓ ଅନୁଶୀଳନ କରିବାର ସୁଯୋଗ ପାଇଥିଲେ୤ ଫଳରେ ତାଙ୍କ ଗଳ୍ପ ଉପନ୍ୟାସରେ ଲୋକ ଜୀବନ ଓ ଲୋକ ସଂସ୍କୃତିର ଚିତ୍ର ବହୁଳ ଭାବରେ ଦେଖିବା ପାଇଁ ମିଳେ୤ ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ତାଙ୍କର ପ୍ରଥମ କ୍ଷୁଦ୍ରଗଳ୍ପ ‘ରେବତୀ’ରେ ଲୋକ ସାହିତ୍ୟିକ ଉପାଦାନ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରାଯାଉଛି୤
ଲୋକ ସାହିତ୍ୟ, ‘ଲୋକ’ ଓ ‘ସାହିତ୍ୟ’, ଏହି ଦୁଇଟି ପଦର ସମନ୍ବୟରେ ଗଠିତ୤ ‘ଲୋକ’ ଶବ୍ଦ ଅତ୍ୟନ୍ତ ବ୍ୟାପକ୤ ଏହାର ଅର୍ଥ ସାଧାରଣ ଜନତା୤ ଓଡ଼ିଆ ଲୋକ ସାହିତ୍ୟର ଗବେଷକ ଡ.କୁଞ୍ଜ ବିହାରୀ ଦାଶ ତାଙ୍କ ଗବେଷଣା ଗ୍ରନ୍ଥ ‘ଓଡ଼ିଆ ଲୋକଗୀତ ଓ କାହାଣୀ’ରେ ‘ଲୋକ’ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବା ପାଇଁ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି –“ ‘ଲୋକ’ ଶବ୍ଦ ବିଶେଷ ବ୍ୟାପକ୤ ଏହାର ଅର୍ଥ ସର୍ବସାଧାରଣ, ଜନତା୤ କନ୍ଧ, କୋହ୍ଲ, ସାନ୍ତାଳ, ଭୂୟାଁ, ଗଣ୍ଡ, ଗଦବାଙ୍କ ଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ପଲ୍ଲୀ ଆଉ ନଗରର ଅଶିକ୍ଷିତ, ଅର୍ଧ ଶିକ୍ଷିତ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତେ ସମସ୍ତେ ଏହାର ଅନ୍ତର୍ଗତ୤” ହିନ୍ଦୀ ଭାଷାର ପ୍ରଖ୍ୟାତ ସାହିତ୍ୟିକ ଓ ଶିକ୍ଷାବିତ‌୍‍ ଡ.ହଜାରୀ ପ୍ରସାଦ ଦ୍ବିବେଦୀ ‘ଲୋକ’ ଶବ୍ଦକୁ ସମୀକ୍ଷା କରି ଲେଖିଛନ୍ତି – “ଲୋକ୍‌ ଶବ୍ଦକା ଅର୍ଥ ଜନପଦ ୟା ଗ୍ରାମ୍ୟ ନହିଁ ହୈ୤ ବଲ‌୍‍କି ନଗରେ ଔର ଗାଓଁ ମେ ଫୈଲି ହୁଇ ୱହ ସମୁହ ଜନତା ହୈ, ଜିନକେ ବ୍ୟବହାରିକ ଜ୍ଞାନକା ଆଧାର ପୋଥିୟାଁ ନହିଁ ହୈ୤ ୟେ ଲୋଗ‌୍‍ ନଗର ମେ ପରିଷ୍କୃତ, ରୁଚି ସମ୍ପନ୍ନ ତଥା ସୁସଂସ୍କୃତ ସମଝେ ଜାନେୱାଲେ ଲୋଗୋଁକି ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ସରଳ ଔର ଅକୁତ୍ରିମ ଜୀବନ୍‌କେ ଅଭ୍ୟସ୍ତ ହୋତେ ହେଁ୤” ଲୋକ ଶବ୍ଦକୁ Folk ଅର୍ଥରେ ମଧ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି୤ ଜର୍ମାନ ଭାଷାରେ ଏହାକୁ Volk କୁହାଯାଏ୤ ଡ.ବର୍କରଙ୍କ ମତରେ Folk ଅର୍ଥ ସଭ୍ୟତା ଠାରୁ ଦୂରରେ ବାସ କରୁଥିବା ବିଭିନ୍ନ ଗୋଷ୍ଠୀର ଲୋକଙ୍କୁ ବୁଝାଏ୤

ତେଣୁ ସାଧାରଣ ଲୋକ ଜୀବନର କାହାଣୀ ହିଁ ଲୋକ ସାହିତ୍ୟ୤ ଏଥିରେ ଲୋକ ଜୀବନର ସୁଖ, ଦୁଃଖ, ହାନୀ, ଲାଭ, ହାରିବା, ଜିତିବାର କାହାଣୀ, ଲୋକକଥା, ଲୋକଗୀତ, ଅଜସ୍ର ପ୍ରବାଦ, ପ୍ରବଚନ, ଲାଳିକା, ଛଟା ଓ ଢ଼ଗ ଇତ୍ୟାଦି ରୂପରେ ହିଁ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥାଏ୤ ଯେଉଁଥିରେ କି ଲୋକମନର ସରଳ ଓ ମୌଳିକ ବିଶ୍ବାସ ଗ୍ରଥିତ ହୋଇଥାଏ୤

ଆଧୁନିକ ଲୋକ ସାହିତ୍ୟବିତ‌୍‍ ମାନେ ଲୋକ ସାହିତ୍ୟର ତିନିଗୋଟି ଉପାଦାନ କଥା କହିଥାନ୍ତି୤ ଯଥା – ଟେକ‌୍‍ଷ୍ଟ, ଟେକ୍ସଚାର ଓ କଣ୍ଟେକଷ୍ଟ ବା ବିଷୟ, ଭାଷା ଓ ପଟ୍ଟଭୂମି୤ ଲୋକ କାହାଣୀ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଯୁଜ୍ୟ୤ ଲୋକ ସାହିତ୍ୟ ତଥା ଲୋକ କାହାଣୀର ଉପରୋକ୍ତ ଉପାଦାନଗୁଡ଼ିକ ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଏହି ରେବତୀ ଗଳ୍ପର ଆଲୋଚନା କରିବା୤